Zaden verzamelen is één ding, maar hoe zorg je ervoor dat ze goed bewaard blijven? Met een almaar uitdijende collectie van honderden verschillende soorten is dit best een pittige uitdaging voor het Levend Archief. Conservator Sina Bohm doet hier onderzoek naar en buigt zich over het verwerken en opslaan van binnenkomende zaden. Met haar team van stagiairs bekijkt ze per soort welke omstandigheden optimaal zijn om de kiemkracht zoveel mogelijk te behouden.

Specialistische kennis

Het viel niet mee om de zadenbank van de grond te krijgen, vertelt Sina. Zaden opslaan vraagt om specialistische kennis. Gelukkig kon ze via haar netwerk veel informatie inwinnen en stond onderzoek van bijvoorbeeld Gerard van der Weerden, die de Solanaceae collectie in Nijmegen had beheerd, tot haar beschikking. “Ook ging ik tijdens vakanties langs bij verschillende zadenbanken, zoals de seed bank van de universiteit van Graz in Oostenrijk. Op deze manier heb ik mijn kennis opgebouwd.”

Pakketjes van zaadgaarders

Wekelijks ontvangt Sina pakketjes met zaden die door het hele land zijn verzameld door de “zaadgaarders” van het Levend Archief: vrijwilligers die in het veld de benodigde bloeiwijzen afknippen en in zakjes stoppen. Dit is een heel secuur werkje, want zeldzame planten zijn niet altijd eenvoudig te vinden. Ook moet een zaadgaarder bij elke locatie opnieuw zorgvuldig afwegen hoeveel bloeiwijzen geknipt mogen worden. Vaak gaat het om minuscule hoeveelheden, maar voor Sina tellen alle beetjes mee.

Schonen en splitsen

Zijn de bloeiwijzen eenmaal in Sina’s bezit, dan moeten de zaden eruit worden gehaald. Dit proces heet “schonen”. Sina legt uit hoe dit in zijn werk gaat: “Per soort zoek ik uit welke techniek ik kan toepassen. Soms werkt blazen goed, soms moet ik een speciale zeeftechniek bedenken om zware en lichte deeltjes van elkaar te scheiden. Met verschillende zeefgroottes kom ik al heel ver.” Na het schonen droogt ze de zaden tot een vochtpercentage van 15% en verpakt ze alles luchtdicht. Daarna wordt de populatie gesplitst: de ene helft gaat in de koelkast van de werkcollectie in Nijmegen om onderzoek mee te doen, de andere helft wordt bewaard in de lange-termijn collectie in Wageningen bij een temperatuur van -20℃. Dit laatste deel vormt de back-up van de Nederlandse natuur.

Eilandje

“We hebben nu ruim 500 soorten hier in de koelkast liggen,” vertelt Sina op haar werkplek in Nijmegen. “Het is best een gek idee dat een derde van alle wilde planten in Nederland hier is. We kunnen er zomaar een zakje uithalen en hebben dan een hele zeldzame soort in handen en kunnen daar onderzoek naar doen.” Iets wat haar ook blijft verwonderen is de enorme verscheidenheid in zaden. “Het zaad van Akkerboterbloem is plat en heeft bovenop veel stekels, waardoor hij van de zijkant op een eilandje met bergjes lijkt. Beenbreek heeft twee lange draden die me aan een neuron doen denken,” lacht ze.

Puzzel

De zaden in de werkcollectie worden gebruikt om te testen hoe de soort in de toekomst kan ontkiemen. Dit vormt voor Sina een leuke puzzel: “Als zaad tijdens onze proeven niet ontkiemt, betekent dat nog niet dat het niet kiemkrachtig is. Misschien hebben we nog niet de juiste omstandigheden gevonden. Ik probeer altijd te bedenken wat het zaad ondervindt in de natuur: waar staat de plant, wanneer is het zaad rijp, heeft hij een koudeperiode nodig?” Het wordt pas echt ingewikkeld als een soort om speciale schimmels of waardplanten vraagt om de kieming te bevorderen, voegt ze toe.

Uitdagende ideeën

Om het Levend Archief bij een breder publiek bekend te maken, heeft Sina uitdagende ideeën bedacht. Zo wil ze de mogelijkheden verkennen om mensen zelf zaden te laten vermeerderen of inheemse populaties naar tuinen te brengen. Ook kan het Levend Archief volgens haar inhaken op mondiale trends als wildplukken en zelf groenten kweken, door projecten op te zetten die zich richten op de wilde voorouders van onze voedselgewassen (zoals Wilde peen). Haar grote wens is dat mensen meer verbinding gaan voelen met wilde natuur en meer impact kunnen hebben op wat er gebeurt met de zaden in de werkcollectie. Voor zichzelf heeft ze ook boeiende ambities: “In de toekomst wil ik in het buitenland een zadencollectie naar voorbeeld van het Levend Archief opzetten, want in veel landen is nog geen back-up van de nationale flora.”

Wereld die opengaat

Wat is voor Sina het leukste aspect van werken bij het Levend Archief? “Dat zijn de collega’s!” roept ze. “Er werken hier fijne mensen met goede intenties en visies, die echt betekenis willen geven. Het is een grote eer om hiermee samen te werken.” Ze haalt ook veel inspiratie uit het leren over wilde planten. Sina: “Er valt zoveel te ontdekken, er gaat elke keer weer een wereld voor me open als ik me verdiep in een soort. Er is al veel bekend over wilde soorten, maar nog lang niet alles. Daarom koesteren we dat er veel onderzoek wordt gedaan en daarvoor is onze collectie ook bedoeld.”

Populaties versterken

Het Levend Archief kan de zadencollectie inzetten om kwijnende populaties te versterken. Dit vraagt om maatwerk per soort. Sina legt uit dat het risico op kruisingen een lastig dilemma vormt: “Aan de ene kant hebben kleine, ingeteelde populaties een steun in de rug nodig, omdat inteelt voor allerlei problemen bij de ontwikkeling van planten zorgt. Als een populatie er vanwege inteelt slecht bij staat, is inbreng van ander genetisch materiaal verstandig. Maar aan de andere kant moet je bepaalde negatieve gevolgen vermijden. Je wilt bijvoorbeeld voorkomen dat de aanpassingen of overlevingsstrategieën van een specifieke populatie verwateren door inbreng van planten die aangepast zijn aan een ander type habitat. Van veel planten is niet bekend of deze aanpassingen genetisch vastgelegd zijn, of dat de planten gewoon erg plastisch zijn. Als je dit niet zeker weet, is het verstandig om planten uit hetzelfde type habitat te gebruiken voor versterking van een bestaande populatie.”

Extra goed opletten moet Sina bij plantensoorten die variabel zijn in hun ploïdie: “Ploïdie is het aantal sets van chromosomen dat een organisme in de celkern heeft. Mensen zijn diploïd, dus we hebben twee sets chromosomen, maar planten kunnen ook 4, 6 of 8 sets chromosomen hebben. Soms komt het zelfs voor dat binnen dezelfde soort het aantal sets chromosomen variabel is. In dat geval wil je voorkomen dat je bijvoorbeeld een diploïde populatie versterkt met planten uit een tetraploïde populatie. Want hun nakomelingen zullen dan minder of zelfs onvruchtbaar zijn, en dat zou het doel van populatieversterking teniet doen.”